Zbiór kukurydzy - ENSILAGE

Kukurydza jest najszerzej wykorzystaną rośliną pośród wszystkich uprawianych w gospodarstwach rolniczych. Podstawowymi kierunkami jej wykorzystania są ziarno oraz kiszonka z całych roślin. O sukcesie jej uprawy decyduje szereg czynników, bardziej lub mniej zależnych od rolnika. Do głównych należą:

- dobór odmiany,

- obsada,

- termin siewu

- termin zbioru,

- wysokość cięcia roślin,

- ich rozdrobnienie,

- dobre ubicie kiszonki w silosie.

W niniejszym artykule chcielibyśmy zwrócić uwagę na 4 ostatnie elementy, ze względu na to iż są one często niedoceniane przez rolników, powodując duże straty nawet na wzorowo prowadzonych plantacjach.

Kiszonka z kukurydzy jest podstawową paszą w żywieniu krów mlecznych. Jakość oraz sama wiedza na temat  tworzenia kiszonek jest coraz większa, jednak  obserwacja praktyki, a zwłaszcza analiza pytań hodowców skłania  do stwierdzenia, że nie wszystko jest takie oczywiste i dobrze znane.

Na początek warto pamiętać, że roślina kukurydzy składa się z części wegetatywnej - łodyga i liście oraz generatywnej - kolby.

Wartość paszowa roślin kukurydzy uzależniona jest od stanu zaawansowania rozwoju samych roślin oraz procentowego udziału poszczególnych jej części składowych. Dlatego też podczas oceny wartości paszowej roślin bierze się pod uwagę nie tylko poszczególny udział części składowych rośliny względem siebie, ale również duże różnice odmianowe występujące pomiędzy różnymi typami odmian, szczególnie jeśli chodzi o udział kolby (ziarno + osadka) w plonie ogólnym całej rośliny oraz strawność części wegetatywnych, która uzależniona jest od stopnia dojrzałości rośliny.

Do oceny wartości paszowej kiszonek, nie tylko z kukurydzy, stosuje się na całym świecie kilkanaście metod, przez co porównywanie ze sobą wyników z różnych odmian wykonanych za pomocą różnych technik jest mocno utrudnione.

Najtrudniejszym elementem w zbiorze kukurydzy na kiszonkę jest ustalenie optymalnego terminu zbioru, tak żeby wartość zbieranego plonu była jak najwyższa przy jednoczesnej wysokiej jej strawności.

W miarę wzrostu rośliny ziarno w kolbach wypełnia się skrobią, natomiast części wegetatywne systematycznie drewnieją, przez co zwiększa się w nich (a nie w całej roślinie) zawartość celulozy i ligniny określanych mianem ADF (kwaśne włókno detergentowe). Jest to najmniej strawna część włókna. Cała substancja ściany komórkowej określana jest mianem NDF (neutralne włókno detergentowe). Komórka otoczona jest ścianą komórkową zbudowaną z hemicelulozy, celulozy i ligniny. Wzrost zawartości ligniny w miarę dojrzewania rośliny obniża strawność hemicelulozy i celulozy. Trudna do rozkładu część NDF to ADF. Wysoka zawartość tej frakcji obniża strawność włókna, daje niższą zawartość energii co oczywiście bezpośrednio wpływa na wartość pokarmową. Na rynku znajduje się wiele odmian, które ze względu na korzystny udział ADF do NDF, powinny być częściej wybierane do uprawy na kiszonkę niż standardowe odmiany ziarnowe.

Wielką zaletą kukurydzy jako rośliny pastewnej jest to, że przyrost ilości skrobi w masie rośliny jest większy niż przyrost ilości włókna surowego czy ligniny. Dzięki temu wraz ze wzrostem rośliny zmniejsza się w niej % zawartość włókna, a zwiększa % zawartość skrobi (tabela). Przyrost zawartości skrobi w całej roślinie „maskuje” więc drewnienie części wegetatywnych. Te odmiany kukurydzy, których części wegetatywne mają wyższą strawność masy organicznej, a zwłaszcza włókna, a jednocześnie których plon skrobi jest wysoki, powinny być preferowane przez hodowców. Problemem jest jednak fakt, że nowo rejestrowane odmiany w Polsce nie są badane pod względem plonu skrobi, co utrudnia bezpośrednie porównanie odmian między sobą.

Zawartość suchej masy w zielonce to parametr uważany za najważniejsze kryterium terminu zbioru zielonki z kukurydzy. Optymalnym terminem zbioru kukurydzy na kiszonkę to okres pomiędzy końcem dojrzałości woskowej a początkiem dojrzałości pełnej ziarna. W okresie tym potencjał plonowania na ziarno został praktycznie wyczerpany (nie następuje już przyrost masy, a tylko wzrost s.m. w ziarnie i jego dojrzewanie), a  części wegetatywne rośliny zawierają ok. 24 % s.m. (liście nie są jeszcze suche), ale też nie przekraczają 28% s.m.

Idealnie jest  gdy materiał zakiszany zawiera około 33-35% suchej masy. Jest wtedy bardzo prawdopodobne, że ziarniak jest już dobrze wypełniony skrobią, a jednocześnie materiał kiszonkowy jest jeszcze wystarczająco wilgotny dla skutecznego ubicia w silosie. Gdy cała roślina zawiera około 35% suchej masy, jest prawdopodobne, że ziarno zawiera jej 50-55%, a łodyga i liście 24-26%. Udział masy ziarna w suchej masie materiału zakiszanego wynosi 40-45%. Oczywiście zależy to od typu odmiany uprawianej na kiszonkę. Odmiany tzw. stay green (długo zielone), które charakteryzują się długo utrzymującą się  zieloną częścią wegetatywną, powinny być zbierane przy zawartości suchej masy min. 34-36 %. U tego typu odmian ziarno dojrzewa szybciej niż część wegetatywna rośliny, osiągając w momencie zbioru dojrzałość pełną. W przypadku zbioru takich odmian niezbędne jest posiadanie przez maszyny zbierające tzw. corn craker, służący do zgniatania ziarna podczas zbioru. W odróżnieniu od odmian stay green występują również odmiany standardowe tzw. dry down, u których część wegetatywna wcześniej dojrzewa niż kolba, przez co odmiany te zbieramy wcześniej już przy zawartości s.m. na poziomie 28-30% w całej roślinie. U tych odmian ziarno jest w fazie dojrzałości woskowej, co ułatwia znacznie jego zgniatanie podczas zbioru. Odmiany w typie stay green często są też wygodniejsze w uprawie ze względu na wydłużony optymalny czas zbioru na kiszonkę, w odróżnieniu od odmian standardowo dojrzewających, który może trwać nawet do 2 tygodni bez straty jakości plonu.

Wartość odmian kukurydzy w użytkowaniu na kiszonkę (zawartość s.m. w całej roślinie) zależy również od sposobu, a dokładniej od szybkości dojrzewania roślin danej odmiany. Zależność jest podobna do tej jaka występuje pomiędzy odmianami stay green a dry down. Ogólnie można przyjąć, że odmiany w typie ziarnowym (podobnie jak dry down) osiągają wyższą zawartość s.m. w stosunku do odmian w typie typowo kiszonkowym.

W przypadku odmian standardowych opóźnienie terminu zbioru może zmniejszać strawność włókna i skrobi. Części wegetatywne są nadmiernie zdrewniałe, a ziarniak staje się twardy, trudny do rozdrobnienia, chociaż zawiera więcej skrobi, niż w terminie odpowiednim dla zbioru. Dodatkowo późno zebrana kukurydza jest zbyt sucha, a przez to sprężynująca i trudna do ubicia w silosie. Pozostające powietrze umożliwia namnażanie się grzybów, przez co wzrasta zagrożenie mikotoksynami.

Gdy z różnych powodów zakiszana zielonka zawiera jednak powyżej 40% suchej masy zaleca się szczególnie zwrócić uwagę na jej staranne ubicie. Uzasadnione jest również polewanie takiego materiału wodą w trakcie ubijania. Na przykład gdy zielonka zawiera 45% suchej masy, to dla docelowej wartości 37,5% suchej masy do każdej tony zielonki należałoby wlać 200 litrów wody.

Z kolei przyspieszenie terminu zbioru powoduje, że zielona masa jest zbyt wilgotna. Wtedy źle się zakisza i dochodzi do znacznych strat fermentacyjnych oraz powierzchniowych. W wielu przypadkach dochodzi do wycieku soku kiszonkowego. Najważniejszym jednak mankamentem zbyt wilgotnych kiszonek z kukurydzy jest niższy plon, niższa wartość pokarmowa (mniej ziarna) i gorsze pobranie paszy przez zwierzęta.

Określenie optymalnego terminu zbioru roślin kukurydzy na kiszonkę nie jest łatwą decyzją, którą musi podjąć rolnik, tym bardziej że nie dysponuje zaawansowanymi metodami do określania zawartości suchej masy w całych roślinach.

W praktyce istnieje kilka sposobów na wyznaczenie właściwego terminu koszenia kukurydzy na kiszonkę. Poniżej kilka z nich.

Długoletnie badania we Francji pokazują, że zależność dojrzałości ziarna kukurydzy w stosunku do działających na rośliny temperatur (suma temperatur efektywnych - STE) jest silniejsza niż w innych gatunkach. Możliwe jest zatem stworzenie regionów o podobnych sumach temperatur z polecanymi dla danego regionu odmianami, które potrzebują takie same sumy temperatur. Na podstawie danych z doświadczeń przeprowadzonych w Niemczech (LWK Munster) metodę tę można również, z pewnymi ograniczeniami, wykorzystać do prognozowania optymalnego terminu zbioru kukurydzy na kiszonkę. Stosownie to tego po osiągnięciu przez odmiany z grupy odmian wczesnych sumy temperatur rzędu 1450 oC poziom zawartości ogólnej suchej masy w całych roślinach był na poziomie 32%, a po 1500 oC - 35%. Odmiany z grupy odmian średnio wczesnych do osiągnięcia tej samej dojrzałości (czyt. zawartości s.m.) potrzebują odpowiednio sum temperatur efektywnych na poziomie 1490 oC i 1540 oC. W zależności od roku i przebiegu pogody odpowiednia suma temperatur dla osiągniecia przez dane odmiany określonej zawartości suchej masy przypada w różnym czasie. Dlatego też można powiedzieć, metoda ta jest interesująca, bo na jej podstawie można z dużym prawdopodobieństwem określić właściwą zawartość s.m. w danym roku. Oczywiście jak w każdej metodzie należy wziąć pod uwagę kilka innych czynników, które mogą modyfikować jej wyniki, jak np. wysokość nad poziomem morza (spadek temperatury o 1oC  na każde 150 m wysokości), przenawożenie azotem, susza itp. Metoda ta wymaga również szerokiego wykorzystania stacji meteorologicznych w celu określenia właściwych temperatur dla danego regionu. Jest ona również wykorzystywana do prognozowania wystąpienia szkodników i ich zwalczania, w przypadku kukurydzy omacnicy prosowianki.

Bardzo prostą metodą pozwalającą na szybkie określenie „na polu” właściwego terminu zbioru kukurydzy na kiszonkę jest wykorzystanie tzw. linii mlecznej w ziarniaku kukurydzy. Jest to linia którą można zauważyć po wzdłużnym przekroju ziarna kukurydzy. Jeśli linia ta znajduje się w połowie lub w 2/3 wysokości ziarna zawartość s.m. w całej roślinie jest na poziomie pomiędzy 29-35%.

Niektórzy metodę tą albo na podstawie tak zwanego testu „paznokciem” mocno podważają. Krytycy Ci argumentują, że metoda ta nie uwzględnia zmienności spowodowanej pogodą czy odmianami. Na przykład w czasie bardzo gorącego, suchego lata ziarniaki szybko dojrzewają (twarde, nie „rysują” się paznokciem) i niedostatecznie wypełniają się skrobią. Linia mleczna w takim ziarniaku osiąga pozycję „do zbioru” zbyt wcześnie, co bardzo ograniczałoby plon zakiszanej masy. Obecnie metoda ta jest cały czas sprawdzana, ale należy zaznaczyć, że na tę chwilę w większości przypadków sprawdza się w miarę dobrze, dając pozytywne efekty.

W metodzie tej określa się właściwą zawartość suchej masy na podstawie suszenia próbki zielonki w mikrofalówce. W tym celu pobiera się próbę z 3-5 roślin, następnie rozdrabnia się ją i pobiera próbkę zielonki w ilości ok. 200 g, którą się suszy w temperaturze ok. 100oC. Ważną uwagą jest włożenie do mikrofalówki naczynia z wodą, żeby zapobiec zapaleniu się suszonej próbki w końcowym etapie suszenia. Badaną próbkę suszymy tak długo, aż nastąpi zahamowanie spadku jej wagi. Następnie na podstawie masy początkowej i końcowej badanej próbki określamy % zawartość suchej masy w badanej odmianie. Na podstawie wyniku próby ustala się termin zbioru, biorąc pod uwagę fakt, że codziennie zawartość suchej masy w roślinie kukurydzy przyrasta w tempie 0,5-0,75% na dobę (0,5% – przy wilgotnej pogodzie; 0,75% przy suchej).

Rośliny kukurydzy mogą być narażone, czy wręcz zniszczone przez przymrozki, przed osiągnięciem fazy dojrzałości do zbioru. Jeżeli przymrozek ma miejsce wcześnie, gdy liście są jeszcze zielone, po zakończeniu przymrozku roślina dalej będzie „gromadzić” suchą masę. Należy ją więc pozostawić na polu, do czasu osiągnięcia pożądanej zawartości suchej masy.

Rośliny, które zostały zniszczone, a nie były jeszcze dojrzałe będą zawierały prawdopodobnie ciągle za dużo wody, aby je natychmiast zakisić. Te rośliny będą schły powoli, niestety tracąc wartość pokarmową (wymywanie cukrów z „martwych” liści).

Wartość pokarmowa kiszonki rośnie wraz ze wzrostem udziału dobrze zaziarnionych kolb, jednak mimo właściwego doboru odmian, obsady i zbioru w zalecanej fazie, o udziale kolb i zawartości suchej masy decydują przede wszystkim warunki atmosferyczne. W przypadku niekorzystnych warunków możemy poprawić jakość kiszonki podwyższając wysokość ciecia kukurydzy przy zbiorze, pozostawiając najmniej wartościowe części roślin na polu. Dzięki takiemu zabiegowi poprawiamy wartość energetyczna kiszonki poprzez zwiększenie w niej udziału kolb i zawartości suchej masy. Wyższe koszenie obniża plon zielonej masy, ale przynosi szereg dodatkowych korzyści, m.in. zakiszamy najlepsze części roślin (mniejszy udział części zdrewniałych, niestrawnych) oraz zmniejszamy zawartość szkodliwych mikotoksyn, ponieważ to właśnie dolne partie roślin są najbardziej porażone przez choroby grzybowe. Zalecana wysokość ciecia wynosi ok. 30 cm nad powierzchnią gleby, natomiast tzw. szkoła niemiecka czy też amerykańska zaleca wysokość ciecia nawet do 40 cm.

Kolejnym ważnym elementem jest odpowiednie rozdrobnienie, gdzie długość sieczki powinna być kompromisem między wymaganiami procesu kiszenia a wymaganiami krowy. Im większe rozdrobnienie zielonki, tym łatwiejsze ugniatanie zakiszanej masy, a więc lepiej przebiegający proces fermentacji beztlenowej. Z drugiej strony kiszonka to najważniejsza pasza objętościowa, z tego punktu widzenia im dłuższa sieczka tym więcej paszy. Najczęściej zaleca się ciecie kukurydzy na sieczkę o dł. 5-10 mm  z dokładnym rozgnieceniem ziaren (TAB 2).

Tak zebrana zielonka powinna być bardzo dobrze ubita w celu usunięcia powietrza znajdującego się miedzy cząsteczkami sieczki. Zawartość powietrza w zakiszanej masie zakłóca proces fermentacji beztlenowej, powodując namnażanie bakterii tlenowych, które odpowiadają za procesy gnilne i rozwój grzybów.

Kukurydza zawiera cukry dostępne dla bakterii kiszonkowych, dlatego łatwo się zakisza, jednakże podczas procesu kiszenia znaczna cześć cukrów nie zostaje wykorzystana przez bakterie, co prowadzi do powstania procesu wtórnej fermentacji, po otwarciu pryzmy czy silosu. Dodatki kiszonkarskie (biologiczne, chemiczne) dostępne na rynku konserwują kiszonkę, co hamuje powstawanie wtórnej fermentacji zachodzącej głównie podczas wybierania kiszonki z pryzmy. Postępując wg wyżej wymienionych zasad uzyskamy strawną, wysokoenergetyczną paszę, pozbawioną toksycznych dla zwierząt substancji. Dobrej jakości kiszonka zaowocuje szybkim przyrostem lub wysoką wydajnością mleczną zwierząt przez cały rok.

W nowoczesnej technologii produkcji kiszonki z kukurydzy, pomimo że należy ona do roślin łatwo ulegających kiszeniu stosuje się inokulanty nowej generacji, na przykład ENSILAGE jako nieodzowny warunek uzyskania wysokiej jakości, wartości pokarmowej i stabilności tlenowej tej paszy. Kiszonka charakteryzuje się wówczas prawidłowym udziałem kwasów organicznych co gwarantuje oczekiwane dobre pobranie suchej masy przez zwierzęta. Inokulant ENSILAGE, popularnie zwany zakiszaczem stosowany przy produkcji kiszonki z kukurydzy wpływa na obniżenie strat energii w kiszonce poprzez ograniczenie ilości rozkładanego cukru w procesie fermentacji, hamują rozwój pleśni i drożdży sprzyjając sprawnemu ukierunkowaniu przebiegu fermentacji mlekowej. Ma to wpływ na poprawę opłacalności produkcji mleka poprzez poprawę efektów produkcyjnych u krów i skład mleka.

ENSILAGE zawiera w swoim składzie bakterie homofermentatywne i heterofermentatywne, dzięki czemu przyspieszają konserwację i opóźniają proces zagrzewania się kiszonki podczas wybiarania z pryzmy lub silosu i w TMR na stole paszowym. Szczep Lactobacillus brevis ma zdolność do syntezy związków hamujących rozwój grzybów w kiszonce. Stosując nasz zakiszacz redukujemy niepożądane mikroorganizmy, w tym pleśnie i patogenne bakterie Escherichia coli, Salmonella sp. oraz obniżamy poziom skażenia pasz toksycznymi metabolitami pleśni: alfatoksyn¹ B1 i ochratoksyn¹ A.